De cirkel is een symbool voor 'het geheel'. En ook voor een proces dat zichzelf eindeloos herhaalt. In de mythologie kennen we de slang Ourobouros, die zichzelf in de staart bijt. Je kunt je ook indenken dat een cirkel eigenlijk een spiraal is waar je van boven op neer kijkt, of van onderop, zodat je de spiraal (nog) niet kunt waarnemen. Een cirkel kan ook een weergave zijn in het platte vlak van een bol. Ik hou het in deze negen artikelen graag zo eenvoudig mogelijk en daarom bekijken we het enneagramsymbool eerst in dat platte vlak zoals dat symbool begin jaren twintig van de 20e eeuw door leerlingen van de wijsgeer Gurdjieff werd opgetekend.
De wijsgeer Gurdjieff en zijn opvolgers: van proces naar inhoud naar betrekking.
Gurdjieff zag het enneagramsymbool vooral als een abstracte weergave van hoe alle dingen procesmatig in elkaar zitten, vanaf het heelal tot een kookrecept. Maar latere gebruikers van het model maakten er een structuurmodel van met een concrete inhoud die ging over de psyche van de mens. En nog weer later werd het doorontwikkeld als een model waarmee je betrekkingen tussen mensen kunt duiden. In deze artikelen worden deze drie zienswijzen door mij tegelijkertijd en door elkaar aangehaald, want ik denk dat ze alledrie waar zijn. Hopelijk zorgt dat niet voor verwarring.
De cirkel staat symbool voor een afgebakend geheel
In het enneagramsymbool staat de abstracte cirkel altijd voor een concrete eenheid en wiskundig gezien voor het getal 0. Dat getal 0 of cirkel, heeft twee betekenissen, namelijk alles of niets. In het geval van 'alles' is het een eenheid in ruimte, tijd en vorm. De cirkel staat ook symbool voor een bepaald moment in het hier en nu, dat niet te pakken is (het is niets) waar omheen een herhalende beweging plaatsvindt, een 'flow of time'.
Negen punten op de cirkel
Op de cirkel van het enneagram liggen negen punten (ennea is een grieks woord voor negen, gram voor beschrijving), allemaal op gelijke afstand van elkaar. Een punt is een markering, iets dat schijbaar vanuit het niets verschijnt. Denk aan de uitdrukkingen als 'daar heb je een punt' of 'ik maak er een punt van'. Deze punten op de cirkel ontstaan doordat de cirkel daar contact maakt de binnenfiguren: een driehoek en een zeshoek. De wijsgeer Gurdjieff beschouwde de punt als een uitdrukking van de creatieve geest.
Creatieve geest is een uitdrukking van drie essenties
De creatieve geest was volgens hem drievoudig. Hij noemde de kennissfeer of wereld van de creatieve geest 'wereld nr 1'. Er zijn binnen het enneagramsymbool twee soorten punten, elk met een eigen kwaliteit. Het onderscheid kun je afleiden uit hun plek op de cirkel. Drie ervan maken namelijk contact met de driehoek en de overige zes zijn afkomstig van een zespuntige figuur, een hexagram (hexa is grieks voor zes).
.
De punten die samenvallen met die van de binnendriehoek zijn zogenaamde 'open punten' in een proces. Ze vertegenwoordigen poorten die in verbinding staan met de omgeving van de cirkel en nieuwe creatieve impulsen in het geheel binnenlaten. De overige zes punten symboliseren universele kwaliteiten of principes, die maken dat de bestanddelen van een geheel onderling samenhangen en een functie hebben. De werking en betekenis van deze principes komt in volgende artikelen aan de orde.
De mens beschreven met behulp van het enneagramsymbool
Als je naar de mens kijkt als een geheel, dan is die mens dus te beschrijven als een enneagram, iets met negen functies of onderdelen. Of negen kwaliteiten of negen doelen. Kortom, je moet wel weten over welke inhoud je het dan hebt. Waarvoor staat de cirkel? Wat is je kader? ik kies hier voor het kader een combinatie van fysieke onderdelen in menselijke hersenen en hun functies.
Lang verhaal kort: het enneagram deelt de mens dan alsvolgt in:
De mens is als een cirkel, een geheel. Met daarin drie soorten centra van intelligentie (driehoek daarbinnen):
- Intelligentie van het hoofd (mentale of intuitieve centrum, geest),
- Intelligentie van het hart (emotionele of sensitieve centrum, ziel) en
- Intelligentie van de buik (fysieke of instinctieve centrum, lichaam).
Deze drie centra, die verbeeld worden door door de drie open punten,, worden volgens het symbool beïnvloed door dingen van buiten de mens, de buitenwereld. De buurpunten van zo'n open punt behoren tot hetzelfde centrum van intelligentie.
De zijden van de driehoek staan symbool voor drie universele krachten
Het geheel, dus hier de mens, ervaart tijdens het leven drie krachten, een constante combinatie van die drie krachten: scheppende groeikracht, instandhoudingskracht en transformatiekracht. De drie zijden van de driehoek in het enneagram staan dus symbool voor deze drie krachten. Ze werken gelijktijdig door in elk centrum van intelligentie.
Het hexagram staat symbool voor de binnenwereld van de mens, voor hoe zijn ervaringen verwerkt worden, en geeft door de uitwerking van zes principes een verdieping in die ervaring van de binnenwereld aan.
De drie centra hebben samen zeven functionele onderdelen
De drie centra hebben samen zeven functionele onderdelen:
- Het 'fysieke' centrum in de hersens bestaat uit drie functionele onderdelen: het ruggemerg, de hersenstam en de thalamus. Zij zorgen samen voor fysieke waarnemingen op het gebied van lust en onlust, en zetten het lichaam in de actiestand bij onlust (gas geven) of in ontspanning bij lust (remmen). Ook de aansturing van onbewuste lichaamsprocessen zoals ademhaling en spijsvertering voeren zij uit. En tot slot spelen zij een rol bij de fysieke impulsen die in werking treden bij instinctief willen bewegen, zoals bij willen vluchten of sex. Het lichaam wil blijven bestaan, maar het transformeert in de tijd: het wordt oud en sterft.
- Het emotionele centrum in de hersens bestaat uit twee onderdelen: het emotionele responscentrum (amygdala) en het geheugencentrum (hippocampus) met een tijdsbeleving. Zij zorgen samen voor drie reactieve emotionele reacties op dingen uit de buitenwereld die angst aan kunnen jagen (met Fight, Flight & Freeze) en drie reacties op een veilige mate van verbondenheid met de omgeving (met gevoelens van hoop, geloof en liefde). De ziel wil behouden, maar moet vaak afscheid nemen van iets in het bestaan.
- Het mentale centrum bestaat uit ook uit twee onderdelen: de linker en rechter cortex. Zij hebben ook meerdere functies, zoals de bewuste waarneming van prikkels, bewuste geheugenvorming, het bewust krijgen van ideëen en gevoelens. Daarnaast zorgt de cortex ervoor dat je zaken kunt onderscheiden, kunt categoriseren en erover kunt reflecteren (analyseren). De geest wil scheppen, maar vervalt vaak in twijfel of komt niet tot iets dat echt concreet (fysiek) kan bestaan.
Hersens werken samen met zenuwcentra in de rest van het lichaam: hoofd, hart en buik.
In de rest van je lichaam zitten ook allemaal zenuwencentra die samenwerken met de drie centra in je hoofdbrein. Zo is er ook een brein in je buik en eentje om je hart. In je hoofd zitten ook nog zenuwen die het hoofd zelf laten werken. Die hoofd-, buik- en hartbreinen werken intensief samen met de centra in je hersenpan. In totaal zijn er dus wel zes centra! In de praktijk spreken we bij de beschrijving van de mens met behulp van het enneagram kortweg over drie centra van intelligentie, die we noemen: buik, hart en hoofd.
Zevenentwintig te onderscheiden zaken?
Als je al deze onderdelen en functies samen optelt kom je uit op 27 functionele onderdelen binnen de cirkel. Wat niet wegneemt dat je ook nog verder kunt onderverdelen... Een complexe samenwerking van lichaam (fysieke functies), geest (mentale functies) en ziel (emotionele functies). Met behulp van het enneagram wordt alles altijd beschreven in minimaal drie onderdelen en liefst in negenvoud. Dat neemt niet weg, dat als je een ander symbool als hulp gebruikt, bijvoorbeeld een matrix met een vierdeling, je op andere aantallen kunt uitkomen.
Wat heb je aan deze indelingen nu in praktische zin? Het belangrijkste is, vind ik als coach, dat het je kan helpen om te bepalen op welk van al die onderdelen bij jou een nadruk ligt, welke onevenwichtige situatie daardoor ontstaat en wat dat dan betekent voor je concrete gedrag en welbevinden.
Onevenwichtige gebruik van alle functies door persoonlijke voorkeuren, aanleg en ontwikkeling
Ik zelf ben iemand met bijvoorbeeld een flinke focus op 'bewuste waarneming' en de neiging om mijn hoofd eerst in te zetten. Emotioneel gezien kan ik snel met 'Freeze' reageren en binnen het aspect tijd denk ik veel na over het 'heden met een beetje verleden'. Dat heeft zo zijn invloed als ik handel op mijn automatische piloot. Dat besef alleen al heeft gemaakt dat ik me bewuster ben gaan focussen om andere zaken in mezelf ook meer aan bod te laten komen en daardoor een evenwichtiger mens te worden. Uiteindelijk is mijn hele leven hierdoor ingrijpend veranderd. Dat is nogal wat...
Vragen aan jezelf met behulp van het symbool van de cirkel met punten
Jij kunt ook naar de cirkel kijken en jezelf afvragen:
- Wat valt in de situatie waar je je nu in bevindt, nu onder het geheel?' (Met behulp van de cirkel baken je iets af.)
- De tweede vraag is dan: 'Waar maak jij binnen dat geheel een punt van?'
- Welk centrum van intelligentie gebruik jij bij voorkeur het eerst?
- Wanneer ben jij geneigd in kringetjes rond te draaien?
- Op welke drie punten laat jij je beïnvloeden door anderen?
- Als jij maar zes principes mocht hebben, waarmee je door het leven zou gaan, welke zijn dat dan?
- Maak jij gebruik van lijstjes met punten? Wanneer dan?
- Waar kan een cirkel symbool voor staan in jouw leven?
- Waar wil jij graag een punt achter zetten?
